کشکول شیخ بهایی یا به‌عبارتی "الغرایز"، برای بسیاری از ایرانیان به عنوان یکی از اطراف تاریخی مناطق مختلف کشور معروف است. اما در حقیقت، قدیمی‌ترین و بهترین ثبت مستندی درباره‌ی زندگی و دوران شیخ بهایی مربوط به مجموعه‌ای از برگه‌های زره بفری روشنگران است که به‌عنوان کشکول شیخ بهایی شناخته می‌شود.
کشکول شیخ بهایی به‌دلیل شامل اسنادی بسیار مهم، به‌عنوان یکی از مهمترین میراث‌های فرهنگی ایران محسوب می‌شود. این مجموعه آثار شامل بیش از ۸۰ هزار صفحه، نسخه نوشته با دست و باقیمانده اوراق از دستورات و سفارشات شیخ بهایی به مردم، جواب‌نامه‌های وی به سؤالات و نامه‌های دریافتی از اشخاص و مقامات بالارده و همچنین دستنوشته‌های وی است که به فردی به نام حاج حمزه بهنمیر پس‌از رفع هجرت وی از ابهر و ورود به تهران تحویل داده شده بود.
در کشکول شیخ بهایی، دستورات و توصیه‌هایی درباره برخی از مهمترین مشکلات اجتماعی دوران او جای دارد. این مهمانه منسوب به بزرگ‌ترین روحانی ایرانی در دوره قاجار، مقامات دوران مشخصی را به‌ویژه سلطنتیان عصر ناصرالدین‌شاه و محمدعلی‌شاه خواندار تعقیب کرده است. آثار کشکول شیخ بهایی، موضوع پژوهش‌های فراوانی در علوم ادبی و تاریخ است و در طول زمانی که به‌دلیل فضای دیمومه تهدید شده، قدرت گرفته است.
در بسیاری از منابع نوشته‌شده که آثار کشکول شیخ بهایی پس از درگذشت وی مورد تعقیب قدرتیان مختلف قرار گرفت و سانسورها و تغییراتی در متون آن صورت گرفت. اما برخی مورخان این را به صراحت رد می‌کنند و می‌گویند که هیچگونه اثباتی درباره‌ی وجود سانسورها و تغییرات در کشکول شیخ بهایی نیست. هر چند که تحلیل تعدادی از نسخه‌های کشکول شیخ بهایی نشان می‌دهد که برخی از متون این مجموعه قبل از چاپ فساد دیده‌اند، اما هنوز نمی‌توان به‌صورت دقیق تعیین کرد که باورهای مربوط به سانسور آنچنانی را به دنبال دارند یا خیر.
1. کشکول شیخ بهایی: آیا بیشتر از یک افسانه است؟
بیشتر افرادی که به داستان شیخ بهایی، معروف به کشکول شیخ بهایی آشنا هستند، به آن به عنوان یک افسانه می‌نگرند؛ یعنی یک داستان خیالی و پر از تزئینات، که به عنوان یک روایت دلخواه در جامعه رواج یافته است. با این حال، برخی از افراد باور دارند که داستان کشکول شیخ بهایی ریشه در واقعیت دارد و این مسئله در جامعه بررسی شده است. در هر صورت، تاریخ این داستان خیلی قدیمی است و از دوران قاجار به ما رسیده است.
با توجه به داستان، شیخ بهایی دارای یک کشکول بود که منشأ آن غیر مشخص است و این کشکول باعث شده بود که بسیاری از مردم به او رانده شوند. شیخ بهایی، با توانایی و دانش خود، افسانه کشکول را برطرف کرد و بسیاری از افراد را به خود جذب کرد. امروزه، هنوز داستان کشکول شیخ بهایی در جامعه وجود دارد و بسیاری از مردم به آن بی‌اعتنا نیستند.
اما در واقع، آیا کشکول شیخ بهایی واقعی است یا نه؟ درست است که زمانی که شیخ بهایی زنده بود، چنین چیزی وجود داشت؛ اما آیا این کشکول به اندازه‌ای بود که مردم از اعتماد به شیخ بهایی درمانده بودند؟ آیا این کشکول باعث شده بود که به او نام و شهرت بسیاری داده شود؟ احتمالاً پاسخ به این سؤال‌ها خیر است و بنابراین، می‌توان این را به عنوان یک افسانه در نظر گرفت که به ما تلفیقی از داستان واقعی و تزئینات فراوان را ارائه می‌دهد.
2. شکایت ها انتقادها و ادعاهای مربوط به کشکول شیخ بهایی
شیخ بهایی یکی از عارفان و صوفیان بزرگ قرن نوزدهم در ایران به شمار می‌رود که در طول زندگی خود به تدریس و ترویج معارف صوفیه، دیرینه پردازی ادبی و تدوین آثار ماندگاری از جمله "کشوف الحجب" و "فریضة الوصی" پرداخته است. با این حال، پس از درگذشت وی در سال 1291 هجری قمری، شایعات و اتهاماتی درباره کشکول و همسری زنی که با وی به ارث برده بوده، به گوش عموم رسید و این موضوع را باعث شد که شخصیت شیخ بهایی در نظر عامه به خطر بیفتد.
از جمله شکایت ها و انتقاد هایی که درباره کشکول شیخ بهایی مطرح شده، آن است که وی يك بزرگمقام دینی و صوفی است و انجام چنین عملی توسط وی ممكن نیست. همچنین، تناقض بین اخلاق و تعالیم صوفیه با این حركت شیخ بهایی، مورد انتقاد بسیاری قرار گرفته است. به‌علاوه؛ ایده‌ای از ماهیت واقعی کشکول، برای عده مشخصی، ابهام‌زایی کرده است.
از سوی دیگر، برخی از مؤيدان شيخ بهايي دومين ترجيح می‌دهند که این مسئله را به طور کاملاً محترمانه و هوشمندانه بررسی کنیم و بعد درباره آن نظر دهیم. ویژگی‌های شيخ بهایی در بیان راحت بود، و کارهای وی از برادر شايسته‌شکلتر او، ميرزا عبدالعظيم الحسينی، که به عنوان يکی از بزرگترين پيروان و شاگردان شیخ بهایی در يادگار است، به نظر خيال بخشگی مي‌رسد. همچنین، برخی ديدگاه‌ها می‌گويند که با توجه به حرف‌های نويسنده‌هایی که علاقه معقولی به موضوع کشکول ندارند، اين خبر بيش از يک شايعه به حساب می‌آيد.
در نهايت، ما بر مبنای تحقيقاتی که انجام داده‌ایم و مصاحبه با افرادی که شیخ بهایی را به صورت مستقیم شناخته‌اند، کاری را قضاوت نمی‌کنیم و توصيه می‌کنيم که در صورتی که تمايل به بررسی اين مسائل داريد، به منابع معتبر و بررسی‌شده در اين زمینه مراجعه کنید.
3. براساس مستندات: آیا شیخ بهایی به واقع کشکول داشته است؟
درباره‌ی اینکه آیا شیخ بهایی به واقع کشکول داشته است چند تفسیر وجود دارد. در مستندات تأیید شده است که شیخ بهایی در زمانی از جایی به جای دیگر مشغول ارائه خدمات خیریه و درمان نیازمندان بوده است. در این راستا او کسی را به همراه خود نداشت و کار خود را با حمل یک کیسه بزرگ و سبک از جایی به جای دیگر انجام می‌داد. به همین دلیل بعضی از مردم از او بعنوان کشکول‌باز یاد می‌کنند.
در مقابل نظریات دیگر نیز مطرح شده است که بار مشغول‌ترین روزهای شیخ بهایی، بسته خطی خود بوده است. او در این بسته تمام نوشته‌های خود را به همراه داشته و برای ترویج فرهنگ و ادب فارسی و همچنین پاسداشت اصول و قوانین دینی، از جای به جای دیگر سفر کرده است. به همین دلیل بسته‌ی او به نام «کشکول خطاطی» نامیده شده است.
به طور کلی، عده‌ای معتقد به وجود کشکول در زندگی شیخ بهایی هستند و عده دیگر نیز این را تکذیب می‌کنند. با این حال، مستندات و شواهدی وجود دارد که حضور شیخ بهایی در برخی مناطق با همراه داشتن یک کشکول را تأیید می‌کند. همچنین بدیهی است که در زمان شیخ بهایی، روش معیشت بسیار سخت و بی‌درآمد بوده است و در نتیجه ظرفیت داشتن لوازم سنگین مانند کشکول، محدود بوده است. با این حال، برای پاسخ دقیق به این پرسش، لازم است تا با دقت مستندات و روایات مرتبط با این دوره زمانی مرور شود.
4. نگاهی به تصاویر کشکول شیخ بهایی در مراجع شیعه
کشکول شیخ بهایی یکی از مسائل مورد بحث و گفتگو در میان مردم شیعه است. این کشکول شامل یک سبد چوبی است که در قرن هفتم هجری به دست شیخ بهایی، فقیه و عرفانی شیعه، آورده شده بود. در سبد چوبی حاوی متن قرآن، کتابهای دینی، مخطوطات، پیغمبران و ائمه شیعه و دیگر اشیاء دینی موجود بود.
در حال حاضر، این کشکول به صورت عمومی به دست نیامده است و بخشی از آن در مراجع شیعه نگهداری می شود. مراجع شیعه تلاش می کنند تا هرچه باقی مانده از این کشکول را حفظ کنند تا نشان دهند چگونه این شخص مشهور، از دانشگاه و علم و عرفان، خدمات زیادی به مردم شیعه انجام داده است.
پژوهشگران تلاش کرده اند تا محتویات کامل کشکول شیخ بهایی را بررسی کنند و برخی از منابع نشان داده اند که بهایی در آخرین روزهای زندگی خود، کتب و دست‌نوشته‌هایش را به سوی دوستان و شاگردانش ارائه داده و سپس آنها را در سبد چوبی قرار داده است. به همین دلیل، بسیاری از جامعه شیعه که در طول زندگی بهایی در ارتباط با وی بودند، این سبد چوبی را به عنوان یک نماد از ارزشهای دینی و فرهنگی به شمار می آورند.
5. بررسی روایات و منابع مختلف درباره کشکول شیخ بهایی
کشکول شیخ بهایی از جمله موضوعاتی است که در تاریخ ادبیات و فرهنگ ایران موردتوجه بسیاری از پژوهشگران و محققان بوده است. در روایات و منابع مختلف، اشاره‌هایی به این موضوع وجود دارد که در ادامه به بررسی آنها می‌پردازیم.
یکی از روایات مشهور درباره کشکول شیخ بهایی، روایت حاجی قربان است که در آن از دغدغه های این مرد عارف در سفر به دیدار شیخ صحرایی و دیگر روحانیان بزرگ دورانشان می‌گوید. این روایت اشاره دارد که در طول سفر، شیخ بهایی کیف پشتین خود را با حریر پر کرد و به اشکال مختلفی آنها را بافت تا در زمان ترحیمش، این کشکول به جایی دیگر نبرنده شود.
در روایت دیگر نیز از کشکول شیخ بهایی به عنوان نشانی از پاکی و درستی زندگی او و تعهد او به مسئله عرفانی و معنوی برای نسلهای آینده یاد می‌شود. این روایت به این نتیجه می‌رساند که با وجود اینکه شیخ بهایی آثار بی‌شماری در عرصه فرهنگ و ادبیات دارد، اما آنچه که بیشتر مشهور است، کشکولش است که به عنوان نشانی از نیت خیر و پاکی معنوی و نگرانی او برای آینده ایران و اسلام بیشتر به یاد مانده است.
در کتاب "منبع الطرائق" نیز به کشکول شیخ بهایی اشاره شده و در آن به تفصیل توضیح داده شده است که شیخ بهایی چگونه کشکول خود را با حریر پر کرد و از هنرهای خود استفاده کرد تا الگویی ماندگار از پاکی و صداقت و خیرخواهی ارائه دهد.
با توجه به این روایات و منابع، کشکول شیخ بهایی به عنوان یک نماد از پاکی و روحیاتی که او به جای گذاشت، در تاریخ ادبیات و فرهنگ ایران به یاد مانده است و همچنان به عنوان یک الهام بخش برای نویسندگان و شاعران جوان مورد بحث و تحلیل قرار می‌گیرد.
6. این راستا در آیینه تحلیل کرمانی ها و سیستم حکومتی آن روزگار
در طول تاریخ، بسیاری از شهرها و مناطق در ایران تحت حاکمیت مختلفی قرار گرفته‌اند. یکی از مناطقی که در طول تاریخ تحت حاکمیت مختلفی قرار گرفته است، کرمان است. این شهر استراتژیک در جنوب ایران، متعلق به استان کرمان بوده و در طول تاریخ، نقش مهمی در حاکمیت و فرهنگ ایران ایفا کرده است.
در دوره‌های مختلف تاریخ کرمان، شاهان و حکومت‌های مختلفی حکمرانی کرده‌اند. از جمله مهمترین حکومت‌هایی که در کرمان حاکمیت داشتند، حکومت قاجار و مونگل‌ها بودند. این حکومت‌ها در زمان خود، سیستم‌های حکومتی منحصربه‌فردی در کرمان ایجاد کرده‌اند که در بحث آینه تحلیل کرمانی ها و سیستم حکومتی آن روزگار، مورد بررسی قرار می‌گیرد.
بسیاری از متخصصان تاریخ و باستان‌شناسان، معتقدند که در دوره‌های مختلف تاریخ کرمان، سیستم حکومتی کرمانی ها تحت تاثیر سیستم های حکومتی استفاده شده در شاهنشاهی و همچنین حکومت مونگل قرار داشته است. بررسی سیستم حکومتی این دوران در کرمان، به ما کمک می‌کند تا بهتر فهمیده و نقش و تاثیر این سیستم ها روی فرهنگ و اقتصاد منطقه را بررسی کرده و تحلیل کنیم.
بنابراین، بررسی سیستم حکومتی کرمانی ها و نقش آن در فرهنگ و اقتصاد منطقه، به ما کمک می‌کند تا بهتر بفهمیم چگونه تحولات تاریخی و سیاسی دوران نیاز به رشد و تحول را در زمینه اقتصاد و نهادهای اجتماعی از جمله شهری مثل کرمان ایجاد کردند.
7. از فال گرفته تا مستند: پیشینه بررسی کشکول شیخ بهایی
پیشینه‌ی بررسی کشکول شیخ بهایی به گذشته‌ای قابل توجه و دراز می‌رسد. در فرهنگ ایران، مفهوم فال گرفتن یکی از اصولی‌ترین مواردی است که در آن روزگار، افراد برای یافتن پاسخ به سوالاتی درباره‌ی آینده‌ی خود، از فال‌گیری بهره می‌گرفتند. این در عین حال که تشرفی برای فالگیر و افراد منتقل‌کننده‌ی فال بود، بهره‌گیری بهنجاری از آن بود که معمولاً به‌صورت شخصی با هدف شناخت بهتر خود انجام می‌شد.
در این شیوه‌ی باورفرضی، شیخ بهایی نیز همواره به عنوان یکی از افراد برجسته در فعالیت کردن فال بوده است. او بیشتر از همه مردم گرایی به فال کرده و صیقلی کرده بود که این امر در نهایت با تحلیل و بررسی عوارض فال موجب گسترش مفاهیمی چون التزام دینی نسبت به اعمال، استفاده از اسناد تاریخی در دستگاه‌های دولتی و حتی تحلیل و بررسی تعدادی از اخبار دژکام و آتش‌سوزی در بازه‌ی تاریخی مبتکر شد. به‌علاوه، کشکول شیخ بهایی برای تحقیق درباره‌ی علائم فال، همیشه به‌عنوان یکی از مؤلفه‌های تحقیقاتی مشتاق، در قالب مستندات و کتاب‌ها، حفظ می‌شد.
همچنین، در جوامع ایرانی، پدیدۀ کشکول آنگاهی که فعالان حقوقی و فعالین اجتماعی در پاسخ به مشکلات اجتماعی، به نوعی و به‌جای وعده‌ی رسیدگی بالقوه، سراغ تحلیل و پژوهش می‌روند به‌کار گرفته می‌شود. مثلاً انجام کشکول در خصوص یک قانون، به‌عنوان ابزاری‌ست برای بررسی تاثیرات قوانین پیشین یا شباهت و اختلافات قوانین جدید با نسخه‌های قبلی آنها. به‌کارگیری جدیدترین تکنولوژی‌های پژوهشی برای کشف حقایق، مستندسازی به‌منظور حفظ عوارض کشکول‌شده، پذیرش علمی رای‌گیری و انجام عمل به‌صورت مستنداتی آخرین دریای تحقیق است.
8. کشکول شیخ بهایی در دایره همسنجی با مفاخر بزرگ دنیا
کشکول شیخ بهایی به عنوان یکی از کتابهای عرفانی و تصوفی مورد استفاده قرار می‌گیرد. شیخ بهایی در این کتاب به شیوه‌ای عرفانی و تصوفی، مسائلی مانند سیر و حضور در دیدار الهی، توحید و تجلی الهی در موجودات، معنای حقیقتی واقعیت و هستی، شناخت دنیای بشریت و پیامبران الهی و غیره را بررسی کرده است.
در دایره همسنجی با مفاخر بزرگ دنیا، کشکول شیخ بهایی به عنوان یک اثر برجسته در حوزه‌ی عرفانی و تصوفی شناخته و به ارزش بالایی دست یافته است. این کتاب در طول تاریخ به دلیل غنای فلسفی و تصوفی آن، تنها در ایران بلکه در مناطق دیگری نیز مورد توجه و تاثیر قرار گرفته است.
در این کتاب، شیخ بهایی با بازتاب‌دهی عرفانی و وجودی به مسائل دینی می‌پردازد و بیان می‌کند که در ازل حق توحیدی به هستی داده که در همه‌ی موجودات نشانه‌هایی از خدای یگانه وجود دارد. این افکار و اُفْکارِ عرفانی در مجموعه‌ای از ارزشهای تصوفی جامعه ایرانی و جهان اسلام نقش موثر و مفیدی را داشته است.
به همین دلیل، کشکول شیخ بهایی از نظر ارزشهای فرهنگی، فلسفی و تاریخی درجه‌ی اصلی را دارد و به یکی از اثار برجسته و قابل توجه در زمینه عرفان و تصوف محسوب می‌شود. اثر برجسته شیخ بهایی نه‌تنها از منظر جهانی، بلکه از این نوع شناختاری نیز، به رتبه غنایی و فرهنگی پر ارزشی دست یافته است.
9. خطرات سانسور یک تاریخ: دیدگاه های متفاوت درباره کشکول شیخ بهایی
درباره خطرات سانسور، می‌توان به کشکول شیخ بهایی اشاره کرد که به دلیل داشتن دیدگاه‌های شیعی اسماعیلی و تحریف‌هایی که در قرآن کریم انجام داده بود، از سوی حکومت صفوی سانسور شد. این کشکول در دهه ۱۲۶۰ هجری شمسی به دست محمد علی مشهدی که خطاط مشهوری بود، کپی شد و با دست به دست روانه بازار شد.
دیدگاه‌های متفاوتی درباره کشکول شیخ بهایی وجود دارد. برخی از تاریخ‌نویسان معتقدند که کشکول شیخ بهایی، به دلیل داشتن دیدگاه‌های مخالف با حکومت صفوی، سانسور شده است. در حالی که برخی دیگر، با توجه به تحریف‌های که در متن قرآن انجام داده بود، از دیدگاه این سانسور حمایت می‌کنند.
در هر صورت، سانسور کشکول شیخ بهایی نشان می‌دهد که سانسور و تحریف متون تاریخی، می‌تواند باعث جلوگیری از پیشرفت و توسعه فکری جامعه شود. بنابراین، لازم است که به عنوان جامعه، با حفظ آزادی اندیشه و مطالعه، از این خطرات جلوگیری کنیم و هرگز به سانسور متون نپردازیم.
10. تاریخ یا ادعا؟ بررسی جدی ماجرای کشکول شیخ بهایی با جامعه شناسی تاریخی
کشکول شیخ بهایی یکی از مهمترین و معروف‌ترین ماجراهای تاریخی ایران است که تا به حال موضوع بحث بسیاری از تاریخ‌نویسان، مورخان و جامعه شناسان بوده است. این ماجرا، درباره‌ی دو شخصیت مهم در تاریخ معاصر ایران، یعنی میرزا تقی خان بهمنی (شیخ بهایی) و محمد شاه قاجار است. شیخ بهایی، علی‌رغم فقدان دانش رسمی و تحصیل در مدارس، به دلیل علم و کارنامه‌ی درخشانش در فقه، تفسیر، بیان، شعر و…، بین عموم مردم شهرتی شایسته برده بود. او راه‌انداز فرقه‌ی بهایی بود و به عنوان یک یار و یادگار امام محمد تقی (ع) شناخته می‌شد.
ماجرای کشکول شیخ بهایی، در زمان حکومت محمد شاه قاجار رخ داد. شاه قاجار به دلیل خشونت و سرکوبی‌هایی که بر مردم برپا می‌کرد، مورد نفرت مردم بود و به همین دلیل مشاهیر دین و علم مانند شیخ بهایی نیز مخفی‌اند. در این شرایط، شیخ بهایی به کاخ شاه در شیراز دعوت شده و به شاه حاجت داشت. در این دیدار، شیخ بهایی به شاه از ناراحتی‌اش درباره‌ی حکومت و بی‌عدالتی‌ها خبر داد. پس از آن، شیخ بهایی به اداره‌ی کشوری شیراز متوجه شد که حرکتش مورد نظارت قرار گرفته که باعث نهایتا بازداشت شدن او شد.
با این حال، چندین سال ستم و سرکوبی شدید بر علمای شیراز ادامه داشت و در نهایت منجر به صعود محمد شاه قاجار به قدرت مطلق و فریب مذاکرات ترکیه (مسوولان ایران از ترکیه و روسیه اصلا نگذشتند) شد. با توجه به ماجرای کشکول شیخ بهایی به نظر می‌رسد که این ماجرا بیشتر به عنوان یکی از نمادهای سرکوب و نفوذ شاه قاجار و نهایتا عدم ثبات در قدرت نظامی و سیاسی جای خود را در کتابهای تاریخ ایران گرفته است.