کتاب ممنوعه شیخ بهایی یکی از کتابهایی است که در دوران قاجاریه درایران، به دلیل محتوای آن، توسط سلطنتیها ممنوع‌التربیت شد. این کتاب به نویسندگی «شیخ محمد بهایی» معروف به «شیخ بهایی» است که دارای جایگاه ویژه‌ای در تاریخ، فرهنگ و ادبیات ایران دارد.
کتاب ممنوعه شیخ بهایی در واقع به دلیل محتوا و موضوعیتی که ارائه می‌دهد جای خود را در فرهنگ و ادبیات ایران به دست آورده است. این کتاب به دستور ناصرالدین شاه قاجاری، به دلیل اینکه محتوایی دارد که به نظر سلطنتیها مخالف با عقاید مردم بود، ممنوع ادبی شد. در این کتاب، شیخ بهایی به بررسی مسائل رایج دینی و عملکرد امامان خطاب به سلاطین ایران در دوره قاجاریه می‌پردازد.
علاوه بر این، کتاب ممنوعه شیخ بهایی، در دوره قاجاریه از نظر فرهنگی و حتی سیاسی به عنوان یکی از کتاب‌های مهمی شناخته شده بود. در آن زمان، مردم به شدت برای جلوگیری از ممنوعیت این کتاب تلاش کرده‌اند ولی به دلیل بالاتری خود سلطنت قاجار به عقیده خود، ممنوع‌التربیت کرده‌اند.
در نهایت، کتاب ممنوعه شیخ بهایی، از دیدگاه متخصصان فرهنگ و ادبیات ایران، به یک شاهکار ادبی تبدیل شده است که در تاریخ ادبیات فارسی جای خود را دارد. در حال حاضر، این کتاب در ایران و کشورهای دیگر جهان توسط دوستداران ادبیات فارسی و محققان به چاپ رسیده است.
1. مقدمه ای بر کتاب ممنوعه شیخ بهایی
کتاب ممنوعه شیخ بهایی یکی از آثار مهم دینی و فلسفی ایران است. این کتاب درباره موضوعات دینی، فلسفی و عرفانی می‌باشد و شخصیت اصلی آن، شیخ بهایی، یکی از علمای برجسته تاریخ ایران است.
این کتاب به عنوان یکی از مهم‌ترین آثار ادبی فارسی زبان در بیش از چهارصد سال گذشته، در بین ادبیات فلسفی تاریخ ایران و جهان محسوب می‌شود. موضوعاتی که در این کتاب مورد بحث و بررسی قرار می‌گیرند، مهم‌ترین مسائل ادیان و عقاید فلسفی ایران و اسلام است.
شیخ بهایی، بزرگترین تفکرات خود را درباره موضوعات دینی و عرفانی در این کتاب بیان کرده است. همچنین، این کتاب به عنوان یکی از مهم‌ترین منابع در زمینه عرفان اسلامی شناخته می‌شود و به عنوان نمونه‌ای از کنایه نویسی در ادبیات فارسی مطرح است.
در کتاب ممنوعه شیخ بهایی، موضوعاتی مانند مفهوم خدا، تقدیر، خرد، فعل و نقل، ایمان و شرایط و نصیحت به عوام به طور مفصل مورد بحث قرار گرفته است و این کتاب به عنوان یکی از مهم‌ترین آثار فلسفی و دینی ایران، آکام قابل توجهی به دست آورده است.
2. زندگی نامه شیخ بهایی
شیخ بهایی، عالم شیعه قرن هفتم هجری متولد نیشابور بود. نام کامل او محمد باقر بن محمد یحیی بن کثیرالعلوم بود. او از خانواده‌ای علم‌دار و معروف به عدل و پرهیز از معصیت و گناه بود.
شیخ بهایی در خانواده‌ای به مراتب از سایر خانواده‌ها بیشتر مراقبت و تربیت شده بود به گونه‌ای که از همان کودکی، نمونه‌ای از شخصیت شایسته، عدل‌آمیز و متدین داشت.
او دوره‌ای در مدرسه وکلا در قم تحصیل کرد و به دلیل دانش و علمی که داشت، به زبان‌های عربی و فارسی اساتیدی برای تدریس و تفسیر قرآن و حدیث به وی مراجعه می‌کردند. شیخ بهایی از دانشمندان برجسته قرن هفتم هجری بود و تألیفاتی در حوزه‌های مختلف از جمله فقه، عقائد، مهمان نامه، اصول و ... داشت.
شیخ بهایی به علت خصوصیات علمی و اخلاقی خود، برای دانش مورد تحسین و احترام بسیاری از مدارس علمی و داشتن شاگردان زیادی بود. به خاطر مشورت‌ها و پاسخ‌های متعددی که به افراد داد، به حکمتا بهایی نامیده می‌شد. او در ۱۹ آبان ۱۲۳۳ در قم درگذشت و در حرم مطهر حضرت معصومه (س) به خاک سپرده شد.
3. تاریخچه کتاب ممنوعه شیخ بهایی
کتاب‌های ممنوعه به عنوان نوعی ادبیاتی با تاریخچه‌ای بسیار طولانی در جهان وجود دارد. این کتاب‌ها بیشتر به دلیل حاوی نظرات، عقاید و موضوعات مورد نقد و انتقاد جته از نظر سیاسی، اجتماعی و مذهبی به صورت رسمی مورد توجه قرار گرفته‌اند و بیشتر در حوزه طراحی و نقش‌آفرینی مطرح می‌شوند.
تاریخچه کتاب ممنوعه شیخ بهایی واحدی از این تاریخچه به شمار می‌رود که این کتاب در زمان شاه عباسی دوم، بر اثر برخی پرسش‌های مازندرانی درخصوص سنگ لعاب، به شیخ بهایی تعلق داشت. این پرسش‌ها از طرف دانشمندان مازندرانی مطرح شده بود و شیخ بهایی در پاسخ به آنها کتابی را تالیف کرد که به نام "کشف‌الاسرار" شناخته می‌شود.
این کتاب به دلیل طرح مسائلی در فلسفه، مربوط به اعمال شیطان و حساب کردن با او، بعد از شیخ بهایی، دامغانی، سفیدی و باطنی، ممنوع باشد و دسترسی به آن تنها «تحت نظارت» مسئولان روابط عمومی در دفتر نشریات دینی بود. ممنوعیت این کتاب ادامه داشت، و پاسخ‌های دیگری که شیخ بهایی به پرسش‌های مازندرانی داده بود، نیز ممنوع محسوب شده و اکنون با عنوان «کتاب‌انبوهی از حکمت سرشار»، با استناد به نکات فنی درج نشده، منتشر است.
4. مضامین و مفاهیم کتاب ممنوعه شیخ بهایی
کتاب ممنوعه شیخ بهایی، یک کتاب ترسناک با مضامینی پراز جنایت، خشونت و فساد است. در این کتاب، شیخ بهایی به تصویر کشیدن نقش مردم در جامعه و روابط اجتماعی اشاره دارد و به بحث در مورد مفاهیمی مانند دین، تعصبات، شیطان، جنگ و عشق می‌پردازد. اما به دلیل شیوع این مفاهیم در جامعه و تاثیر آنها بر روی افراد، این کتاب برای خواندن ممنوع شده است.
یکی از مفاهیم مهمی که در کتاب ممنوعه شیخ بهایی مطرح شده است، مفهوم جنسیت است. در این کتاب، شخصیت‌هایی با طبیعت جنسی نامعمول توصیف شده‌اند که به همراه داستان‌های ترسناک به فضایی تاریک و شرور سر می‌زنند. اما به دلیل اینکه این مفهوم در جامعه به عنوان تابو تلقی می‌شود، این کتاب به عنوان ممنوعه طبق قوانین غیرقانونی تلقی شده است.
علاوه بر این، کتاب ممنوعه شیخ بهایی در مورد مفهوم دین نیز با انتقاد روبرو شده است. در این کتاب، شیخ بهایی با موردی از قرآن و احادیث شریف بیان می‌کند که بسیاری از مفاهیم دینی تنها یک مسأله ثقلی و ناشی از تعصبات مذهبی هستند که در جایی و به دلیل خصومت‌های بین انسان‌ها شکل گرفته‌اند. با این حال، به دلیل نوع مخالفت با این مفاهیم دینی، کتاب ممنوعه شیخ بهایی برای خواندن به شدت توصیه نمی‌شود.
در نهایت، کتاب ممنوعه شیخ بهایی در مورد مفاهیمی مانند شیطان، جنگ و عشق نیز سخن می‌گوید. این کتاب به ما نشان می‌دهد که تلاش برای حفظ فضای سالم و متناسب با نیازهای اجتماعی، همیشه می‌تواند با فرایندی از انسداد آزادی بیان نظرات و تفکرات رو به رو باشد. به همین دلیل، کتاب ممنوعه شیخ بهایی نباید به عنوان یک راهنمای جدید برای جامعه تلقی شود، بلکه باید به‌عنوان یک عنصری از دستان تاریخ رنجور جامعه بررسی شود.
5. تأثیر کتاب ممنوعه شیخ بهایی در جامعه
کتاب ممنوعه شیخ بهایی یکی از کتابهایی است که در جامعه اثر بسیاری داشته است. این کتاب از آثار معروف شیخ بهایی، عالم متکلم و یکی از برترین مفسران و فقهای شیعه در قرن هفدهم است. با انتشار این کتاب، شیخ بهایی به نوعی دست به نوسانات فکری در جامعه شیعه زده‌بود و برخی از نظراتش در کتاب ممنوعه، بسیاری از علما و مردم را به ترس از بیان نظرات خود مبتلا کرد.
تأثیر این کتاب ممنوعه شیخ بهایی در جامعه شیعه به گونه ای بود که در طول قرن‌های مختلف، هرچند کمکمک به شکل غیرمستقیم، به بدنهٔ معادلات فکری و فرهنگی جامعه شیعه افزوده شده است. شاید این تأثیرات متنوع شامل اضطراب، خشم، احساس بی‌امنیتی، ترس و همچنین ناامیدی باشد. در بسیاری از موارد، شیعیان در جامعه مجبور به چالش کتاب ممنوعه شیخ بهایی نیستند. اگرچه برخی از افراد در جامعه به هر دلیلی، نیاز به کتاب خواندن و مطالعهٔ آثار دیگر فقها و علما دارند، اما با وجود تأثیرات کتاب ممنوعه شیخ بهایی، ممکن است این افراد با مسائل نوسان فکری و حتی احتمالاً سانسوری در خود مواجه شوند.
بنابراین، می توان گفت کتاب ممنوعه شیخ بهایی تاثیری مثبت و منفی یکسان در جامعه شیعه داشته است. برخی از شیعه‌های امروز به کتابهایی که بنا به دلایل ناشناخته، ممنوع شده‌اند، علاقه دارند. برای دلایلی برادر عابدینی، فارغ التحصیل فقه و قانون اسلامی و پژوهشگر موضوعات اسلامی، معتقد است که «علاقهٔ شیعیان به کتاب ممنوع شده، درواقع به خاطر تفاوت‌های بین محدودهٔ دین و فلسفه است».
به غیر از تأثیرات مخرب در جامعه، کتاب ممنوعه شیخ بهایی نیز توانسته تأثیرات مثبتی در جامعه داشته باشد. برای مثال، برخی از فرهیختگان و علمای شیعه راهبردهایی برای مقابله با تأثیرات ناخواستهٔ این کتاب را شناسایی و پیاده کرده‌اند. به عنوان مثال، تدریس ساده و قابل فهم ماهیتِ خودِ تاریخ و مفاهیم پیچیده در مقابل کتاب ممنوعه شیخ بهایی می‌تواند در جهت کاهش تأثیرات منفی آن عمل کند. در این راستا، پیام‌هایی از سوی علمایی که مفاهیم پیچیده را در زبان ساده و قابل فهم بیان می‌کنند، به دسترس می‌باشد.
عموماً کتاب ممنوعه شیخ بهایی به عنوان قطب نظریه‌پردازی و ایدئولوژی مناسبی برای نبرد علمی و فرهنگی در آثار چندین دههٔ اخیر شناخته شده است. هدف از تخریب طرح خدایی شیعیان، خراب کردن ماهیت وجود کتاب و ابطال تفاسیر شیعی آخرالزمانی نوعی از تأثیرات کتاب ممنوعه شیخ بهایی بوده است. در مقابل با تأکید بر مفاهیم تجدید مفهومی شیعیان و طرح خداوندگاری توسط فقیهان، سهام تبسم و خداوندگاری شهادت قوت عمل کننده در عقائد شیعیان قرار گرفته‌اند، و در نتیجه تأثیرات مثبتی بر جامعه شیعه داشته‌اند.
در کل، به دید این بررسی، پدیدهٔ خلوص ابتکار ناپذیر، اگرچه کنکاشی مثبت دارد، بسیاری از تأثیرات منفی را در جامعه شیعه به وجود آورده است. در آثار شیوه‌های خرد کردن و ابتکارهای فرهنگی قوی برای مقابله با این تأثیرات، شماری از علما و فرهیختگان شیعه، حتی با ادعای برابری، حق بیان، و رویارویی با آثار نوآورانهٔ دیگر، در جهت کاهش تأثیرات منفی این کتاب همکاری کرده‌اند. در نتیجه، برای حفظ جامعه ظرفیت شیعه، چالش‌گری در برابر تأثیر کتاب ممنوعه شیخ بهایی، فرآیندی ضروری و اساسی تلقی می‌شود.
6. مخالفان و پشتیبانان کتاب ممنوعه شیخ بهایی
شیخ بهایی یکی از شخصیت‌های برجسته تاریخ ایران به شمار می‌رود که در دوره قاجاریه فعالیت‌های فراوانی داشته است. او به عنوان یکی از بزرگان مذهبی و آدم‌های زرنگ دوره، دستاوردهایی در بسیاری از حوزه‌ها به جای گذاشته است. او به عنوان یکی از پیشگامان اندیشه‌های اصلاحی، به دلیل انتقاد کردن از حکومت دوران، با مخالفت واقعی از سوی دولت جلوگیری از نشر اثرهایش کرد.
در طول فعالیت‌های خود، شیخ بهایی به تألیف بیش از صد کتاب پرداخت که بسیاری از آنها به موضوعاتی چون فلسفه، مبانی علمی و وجود شناسی پرداخته است. او به عنوان یکی از مردان فرهنگ و مخلص به رسالت، پیش از اینکه برای او قطعی شود که نمی‌توان اثری را که در آن به نقد سیاست‌های دولت قاجار پرداخته شده باشد منتشر کرد، شروع به تدوین زیادی از کتب ممنوعه داشت.
شیخ بهایی در دوره تلاش‌های خود برای نشر بالایی از کتب پرادیانی، همراه با استاندار نیز خدمت می‌کرد. به دلیل اینکه تلاش برای نشر دست‌نویس‌های او موفقیتی نداشت، او توانست به لطف رویکرد متفاوت خود در تدوین کتب، روایت‌های تاریخی ایران را به شکلی دست‌نوشت ثبت کند که این نوشته‌ها دقیقاً مانند یک کتاب نیستند ولی اگر با دقت بخوانید، باعث خواهید شد دید که این روایت‌ها پایه و اساس برخی از روایت‌هایی که بعداً رسمی و به صورت دست‌نویس بازنویسی می‌شدند.
از سوی دیگر، شیخ بهایی با داشتن فرهنگ شیفته ایران و پیوند معنوی با این سرزمین، شاید اولین نویسنده جلال‌آباد بود که تلاش کرد تا درباره ویژگی‌ها و جاذبه‌های شهر، به‌طور کامل توضیحاتی را به دست آورد. با توجه به تلاش‌های شیخ بهایی در تحقیق و تدوین، او در دسته افرادی قرار دارد که نقش بارزی در روند پیشرفت فرهنگ ایران از دوران قاجاریه ایفا کرده‌اند.
7. تبدیل معاندان به پیروان کتاب ممنوعه شیخ بهایی
تبدیل معاندان به پیروان کتاب ممنوعه شیخ بهایی یکی از موضوعاتی است که در دوره قاجاریه و به خصوص در عصر ناصرالدین شاه به شناخته شدن رسید. شیخ بهایی، مرجع عالیقدر شیعه در قرن نوزدهم بود که در سال ۱۲۵۸ قمری در شهر بهای شمال ایران به دنیا آمد. او شیعه سنی‌علوی بود و به دلیل دانش سیاسی و فقهی بالای خود، توانست نقش مهمی در روند اجتماعی و سیاسی ایران داشته باشد.
کتاب ممنوعه شیخ بهایی، یکی از کتابهایی است که دارای مضامین دینی، فلسفی و سیاسی بود. در این کتاب شیخ بهایی، به صورت شفاف و روشن برخی از مسائل اجتماعی و سیاسی کشور را به بحث گرفته و راه‌حل‌هایی برای آنها ارائه کرده بود. اما از آن جایی که برخی از این راهکارها دارای علیت با تفکرات مردم و سیاستمداران دوران قاجاریه نبود، کتاب ممنوعه شد و خواندن آن ممنوع شد.
در این دوران، برخی از معاندان و شخصیت‌های اجتماعی، به جرات با این قانون ضدّمنشئگی دست به خواندن کتاب ممنوعه شدند و همین امر باعث شد که برخی از آنها به پیروی از فکر شیخ بهایی برسند و این فکر را به عنوان حرکتی علیه تفکرات موجود در دوران قاجار ارائه دهند. در این راستا، می‌توان به شخصیت معروف «ملاعلی» اشاره کرد که به خواندنِ کتاب ممنوعه شیخ بهایی علاقه مند بود و با انتشارِ فکر او به واکنشِ مردمی در بین مردمی که علیتی با فکرِ شیخ بهایی داشتند، تبدیل شد.
به زبان دیگر، فکر و نظرات شیخ بهایی در دوران قاجار برای بسیاری از افراد، یکسان با یک حرکت اپوزیسیون بود که آنها را به پیروی از آن ترغیب کرد. برای همین، تبدیل معاندان به پیروان کتاب ممنوعه شیخ بهایی یک پدیده مهم و تاثیرگذار در دورانِ قاجار بود که نشان از تجدید حیاتِ دین و فرهنگ ایران دارد.
8. ترجمه و نشر کتاب ممنوعه شیخ بهایی در دنیای اسلام
در دنیای اسلام، شیخ بهایی یکی از فقها و محققان برجسته بود که در قرن یازدهم میلادی در ایران زندگی می کرد. زندگی این دانشمند مسلمان با بسیاری از مشکلات روبرو بود؛ اما در میان این مشکلات، شیخ بهایی توانست کتب مهم و گران بهایی بنویسد که تاکنون همچنان برای علاقمندان به حقوق و اسلام مورد توجه قرار دارند.
منتهی بسیاری از کتاب های شیخ بهایی و بخصوص کتاب "مزین الفوائد" به خاطر مطالب و تفاسیری که در آن گفته شده، به عنوان کتبی ممنوعه در جوامع اسلامی به شمار می آیند. علل ممنوع بودن این کتب بسیار متنوع است؛ اما بسیاری از مردم این کتب را به دلیل مطالبی که در آن ذکر شده‌است، پر از بیانات شیطانی و ابهامات و تأویلاتی که با مفاهیم اسلامی همخوانی ندارد، می دانند.
بخشی از محتوای کتاب "مزین الفوائد"، به تفسیر برخی از آیات قرآن کریم، روایات پیامبران و امامان و متون دیگر متون مقدس نسبت داده است. اما به خاطر زبان پیشه شیخ بهایی (و امکان تفسیر متون قدیمی با متن توسعه یافته) این کتاب به دست یک کتابچی به نام سلطان خان شیشانی به زبان ترکی امین فرستاده شد. سلطان خان پس از ترجمه این کتاب، آن را به یکی از خودروهایی که در قفقاز (این روزها بین جمهوری های قفقاز در جنوب روسیه، واقع هستند) دسترسی داشتند، پنهان کرد. بعد از مدتی، کتاب به دست مسلم شاه، فرمانداری "تربت جام"، یکی از نزدیکان شاه، دسترسی پیدا کرد. او نیز ابتدا آن را برای خواندن فرستاد و بعد از آگاهی از محتوای کتاب، آن را به زبان فارسی ترجمه کرد.
به دلیل شهرت کتاب و تأثیرات منفی آن، بسیاری از مردم و دیگران به خصوص تنها ترجمهای خلاصه شده از کتاب، به دنبال شدن آن بودند. به دلیل تأثیرات وسیع کتاب "مزین الفوائد"، ترجمه آن همواره علاقه‌مندی های بسیاری را در بر داشته است و در عصر حاضر هم در کشورهای اسلامی بسیار طرفدار دارد.
9. تأثیر کتاب ممنوعه شیخ بهایی در انقلاب اسلامی ایران
کتاب ممنوعه شیخ بهایی یکی از کتاب‌های مهمی در تاریخ اسلامی می‌باشد. این کتاب در دوران پهلوی به دلیل تصریحات șiè،شدیدی که درباره مسائل اسلامی، سیاسی و اجتماعی ایران از خود نشان می‌داد، توسط زندانیان سیاسی این دوران در زندان خوانده شد و برای خواندن آن تاثیرات قانونی برای آنها زجر وجفا ایجاد شد.
گفته می‌شود که این کتاب برای پروریدن انقلاب اسلامی در ایران و ایجاد اشتیاق برای بخش اعظم مردم، خیلی مفید بوده و در موج نور انقلاب دوران نهضت ورزید. محتوای این کتاب برای دوران خودش تحولی بی نظیر در ویژگی‌های جامعه ایران به وجود آورد و در حالی که اعتماد به نظام ایران نسبت به آخرین سال‌های دودمان پهلوی در کاهش بود، خواندن این کتاب برای مردم ایران به دلیل محتویات اصلی آن مفید و ارزشمند بود.
همچنین این کتاب برای مخاطبین متفاوت در دوران فعلی نیز مفید خواهد بود. حضور نخبگان و رهبران برای خواندن این کتاب در طول سال‌های پس از انقلاب، نه تنها دین نهادینه‌ی شیخ بهایی را در کشور اعتبار بخشید، بلکه در خط مقدم ایستاد و مبارزات مردم ایران در مقابل سیستم جمهوری اسلامی را ترویج داد.
کتاب ممنوعه شیخ بهایی از جمله کتاب‌های با ارزش و اساسی در تاریخ ایران است که در چارچوب ایجاد انقلاب اسلامی در ایران تاثیر گذار بوده و همچنین تاریخ ادبیات فارسی را با شاعری، طنز و اصالت مردم در یک کتاب جاودانه‌ی است کرده است.
10. بررسی بیانات و پیام های کتاب ممنوعه شیخ بهایی
کتاب ممنوعه شیخ بهایی یکی از آثار بزرگ و ماندگار ادبیات فارسی است. این کتاب به دستور ناصرالدین شاه قاجار در سال ۱۲۸۳ هجری شمسی ممنوع و تحریم شد. در این کتاب، شیخ بهایی به صورت پرداختاری به اخلاقیات انسان می‌پردازد و به شیوه‌ای دینی و فلسفی به مباحث مربوط به اخلاق، علم کلام، توحید، تفکر، معرفت و انسان‌شناسی می‌پردازد. در این کتاب، شیخ بهایی به صورت پرسش و پاسخی بارون‌مدار اسلوب از سوال‌های مختلف فلسفی و دینی با کاربردی خود روبرو می‌شود. این پرسش و پاسخ‌ها هدف دارند به دانشگاه حقیقت بروز داده شوند.
درک اشکالات معنادار، توصیف تخمینی محلول، تفکر نقشه‌ای و پرسمان آن‌چه پیشتر نفهمیده بودید، از جمله روش‌هایی هستند که شیخ بهایی برای به‌دست آوردن حقایق دینی و فلسفی به کار می‌گیرد. او به بررسی و تحلیل علل و موانع برای دستیابی به راه‌حل‌های مشکلات اخلاقی، فرهنگی و جامعه‌شناسی می‌پردازد. در این کتاب، شیخ بهایی به احترام و مانعیت از افرادی که در پی دستیابی به مقامات و جایگاه‌های پرافتخار هستند و با تجاوز به حقوق دیگران، اقدام به فساد و فریب می‌کنند، تاکید دارد.
به طور کلی، کتاب ممنوعه شیخ بهایی تلاش می‌کند تا به صورت تحلیلی و مقایسه‌ای پاسخی در جستجوی حجت و حقیقت ارائه دهد. برای دستیابی به این هدف، شیخ بهایی از روش‌های فلسفی و دینی استفاده می‌کند و به بررسی و بررسی عمیق مسائل مختلف می‌پردازد. از دیگر مهم‌ترین پیام‌های کتاب ممنوعه شیخ بهایی، دغدغه برای فراروی جامعه با ارائه راه‌حل‌ها و نهی از بدرفتاری های است که در جامعه وجود دارد، است.