1. تعاریف و مفاهیم اساسی در روش PHA
روش PHA به عنوان یکی از روش‌های دستیابی به ایمنی و بهبود شرایط کار در صنایع، دارای تعاریف و مفاهیم اساسی خاصی است که در ادامه به بررسی آنها می‌پردازیم.
جریان فرآیند: این مفهوم به دسته‌ای از عملیات و فرآیندهایی اطلاق می‌شود که در پایین‌ترین سطح فرآیند واقع شده و تمام ورودی‌ها، خروجی‌ها، تجهیزات، ماشین‌آلات و ابزارهای مورد استفاده در آن شناسایی می‌شوند. در این مرحله، میتوان هر نقطه و کوچکی که در فرآیند وجود دارد را مورد بررسی و ارزیابی قرار داد تا به افزایش سواد ایمنی و به مرور بهبود شرایط کار دست پیدا کرد.
ریسک: مفهوم ریسک در روش PHA به معنای نقطه ضعف یا نقصی است که در فرآیند وجود دارد و باعث بروز خطرات جدید می‌شود. در این حالت، ارزیابی به دنبال تشخیص و مدیریت هر نوع خطری است که در فرآیند وجود دارد و تا حد ممکن به سواد ایمنی دائمی در کارگران راه می‌دهد.
شناسایی خطرات: در این مرحله، هر نوع خطری که ممکن است در فرآیند وجود داشته باشد، به دقت شناسایی و به تفکیک نوع خود، در جریان فرآیند ثبت می‌شود. شناسایی خطرات به دو صورت تصادفی و غیرتصادفی از طرفین، به صورت بهینه، باید انجام شود.
برای اجرای بهتر مرحله ثبت خطرات و جلوگیری از بروز خطرات جدید، توصیه می‌شود تا پس از شناسایی خطرات مورد تایید و اعتبار، پرونده ایمنی مربوط به هر فرآیند جداگانه تهیه و ثبت شود. همچنین با استفاده از این مفاهیم و تعاریف، میتوان به ایجاد شرایط کاری با سواد ایمنی بالاتر و کاهش خطرات و بروز حوادث پیشگیری کرد.
2. مراحل انجام روش PHA در ارزیابی ریسک
روش PHA به عنوان یکی از معروف‌ترین روش‌های ارزیابی ریسک، برای تحلیل و پیش بینی خطرات، آسیب‌های احتمالی و اثرات محتمل متناسب با هر خطر، مورد استفاده قرار می‌گیرد. در این روش، مراحل انجام شده برای ارزیابی ریسک، به صورت چند گامه انجام می‌شود. در ادامه توضیحاتی داده خواهد شد درباره مراحل انجام روش PHA در ارزیابی ریسک.
۱) توصیف و شناسایی فرایند: در این مرحله، فرایند مورد ارزیابی با جزئیات شناسایی شده و توصیف می‌شود. این شامل ایجاد چارت فرایند، تعریف نقش وظیفه‌ای در هنگام اجرای فرایند، جریان کار، تجهیزات مورد استفاده و همچنین ورودی و خروجی‌های فرایند است.
۲) شناسایی خطرات: در این گام، خطرات مرتبط با فرایند، با استفاده از روش‌های مختلف شناسایی می‌شوند. این شامل مشخص کردن خطرات مربوط به مواد و تجهیزات، فشار، دما، باد، آتش‌سوزی، انفجار و ... است.
۳) تعیین احتمال رخداد خطر: در این مرحله، احتمال رخ دادن خطرات مورد ارزیابی به شیوه‌ای که معمولاً یکی از سه سطح احتمال "کم"، "متوسط" و "زیاد" را دارد تعیین می‌شود.
۴) تعیین شدت آسیب: در این مرحله، شدت آسیب متناسب با هر یک از خطرات شناسایی شده و احتمال رخداد آنها، تعیین می‌شود.
۵) تعیین محصول اثرات خطرات: در این گام، به محصول اثرات خطرات با روش‌های مختلف، نظیر نمودار "فشار - دما"، نمودار "تاثیرات زنجیره‌ای" و .. گزارش داده می‌شود.
به این ترتیب، با انجام مراحل فوق از روش PHA، ریسک‌های مرتبط با فرایند مورد بررسی، شناسایی، تعریف و ارزیابی شده و اقدامات لازم جهت کاهش و رفع خطرات احتمالی معرفی می‌شود.
3. تعیین شاخص‌های ریسک در روش PHA
PHA یکی از روش‌های تحلیل ریسک است که در زمینه بررسی خطرات صنعتی مورد استفاده قرار می‌گیرد. در این روش، شاخص‌های ریسک، برای ارزیابی هر خطر، ارزیابی و تعیین می‌شوند. شاخص‌های ریسک تعدادی متغیر است که برای هر ریسک محدوده مقادیر خود را دارند.
مهمترین شاخص‌های ریسک در PHA، احتمال و شدت خطر است. احتمال خطر به میزان وقوع یک ریسک در یک دوره زمانی خاص برای شخص یا محیط زیستی مورد بررسی بیان می‌شود. شدت خطر نیز در واقع حاصلضرب احتمال و شدت خطر است و نشان‌دهنده میزان تأثیر و تأثرات خطر بر فرد یا محیط زیستی است.
علاوه بر این شاخص‌ها، در PHA، شاخص‌هایی مانند ارزش تخمینی زیان، معیارهای اقتصادی و اجتماعی و ... برای تعیین شدت خطر و تأثیرات آن مورد استفاده قرار می‌گیرند. این شاخص‌ها در واقع توانایی ارزیابی کلیه جوانب خطرات و درک واقعی از آثار آنها را در اختیار متخصصان قرار می‌دهند.
در نهایت، با توجه به ارزیابی شاخص‌های مختلف، متخصصان PHA می‌توانند خطرات و مشکلات موجود در تجهیزات، روند تولید و ... را شناسایی کرده و به راه‌حل‌هایی جهت کاهش آنها بپردازند. به عبارت دیگر، تعیین شاخص‌های ریسک در روش PHA، یکی از مراحل کلیدی در ارائه راه حل‌های موثر برای کاهش خطرات صنعتی است.
4. جمع‌بندی داده‌های موجود برای ارزیابی ریسک در روش PHA
جمع‌بندی داده‌های موجود برای ارزیابی ریسک در روش PHA یکی از مهمترین قسمت‌های این روش است. در این روش، اطلاعات مربوط به احتمال وقوع حوادث خطرناک، احتمال وقوع پیامدهای آنها، ارزیابی اهمیت حوادث و شناسایی منابع خطر در نظر گرفته می‌شوند. با جمع‌آوری داده‌های مربوطه، فرد ارزیابی کننده قادر خواهد بود تشخیص دهد که چه نوع ریسک‌هایی به چه میزان در سیستم وجود دارد.
در این روش، ارزیابی ریسک به صورت چند مرحله‌ای انجام می‌شود و در نهایت به ارائه گزارشی با نتایج کامل می‌انجامد. برای بررسی ارزیابی ریسک در این روش، چهار مرحله عمده وجود دارد که شامل شناسایی خطر، بررسی خطر، مدیریت خطر و پایش خطر است. در هر مرحله از این روش، ارزیابی‌های جزئی‌تری نیز در نظر گرفته می‌شود که در نهایت باعث جمع‌بندی داده‌های موجود برای ارزیابی ریسک می‌شود.
در نتیجه، برای موفقیت در ارزیابی ریسک با استفاده از روش PHA، نیاز به جمع‌آوری دقیق داده‌های مربوطه و جمع‌بندی آنها است. این روش با توجه به تنوع و پیچیدگی بسیار بالای سیستم‌های مختلف، بهترین گزینه برای ارزیابی ریسک‌های مربوط به آنها است. با استفاده از این روش، به راحتی میتوان انواع مختلف خطرات در سیستم‌های مختلف را شناسایی و مدیریت نمود. در نهایت، این روش برای هر سیستمی که در آن ممکن است ریسک‌هایی وجود داشته باشد، بسیار مفید واقع می‌شود.
5. محاسبه ماتریس ریسک در روش PHA
روش PHA پیشرفته‌ترین روش تشخیص خطر مرتبط با پروژه‌های فنی و صنعتی است. این روش در واقع ماتریس ریسک را برای یک پروژه مشخص ایجاد می‌کند. این ماتریس شامل چهار زمینه عمده است که عبارتند از احتمال وقوع ریسک، تاثیر یا خطر ریسک، رتبه‌بندی حساسیت و رهیافت تصحیح.
احتمال وقوع ریسک یعنی احتمال وقوع یک حادثه و یا خطر به طوری که بر قسمتی از پروژه تاثیر خواهد گذاشت. داده‌های زمینه‌ای مانند آماره‌هایی که به دست می‌آیند، می‌توانند به این اطلاعات کمک کنند.
تاثیر یا خطر ریسک، نشان دهنده مراتب تاثیری است که رخداد یا خطر، بر روی پروژه ایجاد می‌کند. مشخص کردن تاثیر یک ریسک اجباری است و باید به دلیل بارز بودن اثرات ، از نظر مهم دانسته شود.
رتبه‌بندی حساسیت، شامل دادن ارزیابی حساسیت است که نشان می‌دهد که چقدر پروژه آسیب‌پذیری خاصی را در مقابل ریسک دارد. این فرایند به بررسی موارد کلیدی پروژه و تاثیر وقوع حادثه یا خطر بر آن ها می پردازد.
رهیافت تصحیح، برآورد از تغییرات برای کاهش ریسک است. در این مرحله، ممکن است که تمام ریسک‌های نمایش داده شده، زیاد شده و با استفاده از تکنیک هایی مانند تغییر ترتیب جایگاه ها، تنظیمات، مدل های تهاجمی و غیره ، میتوان خطر را کاهش داد.
بنابراین، در روش PHA مخاطرات مربوط به طراحی و اجرای پروژه با استفاده از ماتریس ریسک شناسایی و با ارزیابی احتمال و تاثیر آنها، روی هر ریسک تاثیر قابل توجهی داده می‌شود. بعد از شناسایی و برآورد خطر، تصمیم‌گیری برای کاهش خطر و کاربرد تکنیک‌های منطقی و فنی، ارائه می‌شود.
6. تحلیل و بررسی ماتریس ریسک در روش PHA
یکی از روش‌های مورد استفاده در تحلیل و بررسی خطرات در صنایع مختلف، روش PHA (Process Hazard Analysis) است. این روش به منظور شناسایی خطرات موجود در فرآیندهای صنعتی مورد استفاده قرار می‌گیرد. در این روش، ابتدا فرآیند صنعتی از لحاظ فیزیکی و شیمیایی مورد بررسی قرار می‌گیرد و پس از آن خطراتی که به وجود آمدن آنها ممکن است از فرآیند بروز پیدا کند، با استفاده از ماتریس ریسک شناسایی و ارزیابی می‌شوند.
در ماتریس ریسک، خطرات شناسایی شده به دو عامل احتمال و شدت تقسیم می‌شوند. احتمال به میزان وقوع خطر توسط افراد خبره و با استفاده از شواهد و رکوردهای موجود در صنعت تعیین می‌شود و شدت به میزان آسیب‌های فیزیکی، شیمیایی و ایمنی است که ممکن است با وقوع خطرات بروز پیدا کند. پس از تعیین مقادیر احتمال و شدت، برای هر خطر در ماتریس ریسک، یک مقدار ریسک به دست می‌آید. این مقادیر برای اولویت بندی خطرات با هم مقایسه می‌شوند و براساس نتایج به دست آمده، میتوان اقدامات اصلاحی لازم را در فرآیند انجام داد.
در نهایت، در این روش با ارزیابی مداوم خطرات و تقویت روش‌های درمان و پیشگیری از خطرات، امکان کاهش خطرات در فرآیند صنعتی ایجاد می‌شود. به عبارت دیگر، استفاده از ماتریس ریسک در روش PHA، باعث افزایش ایمنی فرآیند صنعتی و کاهش خطرات و مخاطرات بهداشتی و ایمنی مربوط به آن می‌شود. در نتیجه، این روش به عنوان یک ابزار مفید برای کسب اطمینان از ایمنی و بهداشتی در فرآیند صنعتی در نظر گرفته می‌شود.