1. اصول ارزیابی ریسک با روش HAZOP
مفهوم ریسک از دوران باستان وجود داشته است و تمام افراد به هر نحوی در تلاش برای کاهش آن بودند. امروزه مفهوم ریسک برای صنایع تولیدی اهمیت بسیاری دارد. به عنوان مثال، در صنایع نفت، گاز، پتروشیمی و دیگر صنایع مشابه، ریسکهای بالقوه بسیار زیاد هستند که باید برای جلوگیری از وقوع آنها دقیقاً ارزیابی شوند.
روش HAZOP (هازوپ)، یکی از مهمترین و پراستفاده‌ترین روش‌های ارزیابی ریسک است. این روش در دهه 1960 مشتق و توسعه یافته و با هدف ارزیابی ریسک در صنایع تولیدی و فرایندهای شیمیایی طراحی شده است. HAZOP به معنای "شواهد از دست رفته و هیجانات" است و به استفاده از خلاقیت فردی برای شناسایی مسایل احتمالی و ریسک‌ها مربوط به یک پروژه کمک می‌کند.
رمز موفقیت زمانی‌ست که تمام جزئیات یک فرایند به دقت مشخص شود. در روش HAZOP، فرایند به بخش‌های کوچک تر تقسیم می شود و هر بخش با دقت چشم‌اندازهایی مورد بررسی و تحلیل قرار می‌گیرد. هر بخش از فرایند با شناسایی مسائل احتمالی و شناسایی منشاهای آنها مورد بررسی قرار می‌گیرد. سپس، خطراتی که ممکن است از هر چشم‌انداز وجود داشته باشد، تحلیل می‌شوند و سپس راه‌حل‌هایی برای کاهش هر خطر احتمالی پیشنهاد می‌شوند.
در نهایت روش HAZOP به منظور بهبود ایمنی و کاهش ریسک‌ها توصیه می شود. این روش، در زمینه‌های مختلف صنایع مانند نفت، گاز، پتروشیمی، فولاد، شیمیایی، معدنی و سایر صنایع مشابه، مورد استفاده قرار می گیرد. با به کارگیری روش HAZOP، شرکت‌ها قادر خواهند بود تا ریسک‌هایی که مرتبط با فرآیند تولید محصولشان هستند را در مقیاس کوچک و بزرگ کاهش داده و تلاش کنند تا مواقع وقوع بحران را به حداقل برسانند.
2. فرایند انجام ارزیابی ریسک با روش HAZOP
برای ارزیابی و کاهش ریسک در صنایع پرخطر، روش‌های مختلفی وجود دارد که از جمله آنها می‌توان به روش HAZOP اشاره کرد. HAZOP مخفف عبارت "Hazard and Operability" است و به معنی "خطرات و قابلیت اجرایی" می‌باشد. این روش برای یافتن خطاهای مختلف در سیستم‌های پرخطر کاربرد دارد و توسط گروهی از متخصصین و کارشناسان صنایع و روش‌های تدوین صفحات HAZOP انجام می‌گیرد.
فرایند انجام ارزیابی ریسک با روش HAZOP از چند مرحله تشکیل شده است که در ابتدا گروه و اعضای متخصص و کارشناس با گردآوری اطلاعات کاملی از سیستم و فرآیند مورد بررسی، شروع به نقد و بررسی اجزاء از نظر خطرات و مسائل قابلیت اجرایی می‌کنند. در مرحله بعد، متخصصان با بررسی با دقت هر جزئیاتی که ممکن است به خطر و مشکل منجر شود، خطاها را شناسایی و بررسی می‌کنند.
در مرحله بعدی، تحلیل عواقب خطاهای مختلف را بررسی می‌کنند و مشکلات و حوادثی که ممکن است در صورت بروز خطا رخ دهند را بررسی و ارزیابی می‌کنند. در نهایت، متخصصان پس از بررسی و کاهش خطاهای شناسایی شده، نسبت به ارائه پیشنهادهایی برای کاهش ریسک و جلوگیری از بروز خطاهای ممکن در سیستم‌ها اقدام می‌کنند. این پیشنهادات شامل تغییرات در فرآیند، وسایل و تجهیزات، فرآیند آموزشی کارکنان و دیگر اقداماتی برای کاهش و مدیریت ریسک در صنایع پر خطر می‌شوند. در نهایت با اجرای این پیشنهادات، ریسک و حوادث ممکن در سیستم‌های صنعتی کاهش می‌یابد و امنیت و کیفیت فرآیندهای صنعتی بهبود می‌پذیرد.
3. مزایا و معایب روش HAZOP در ارزیابی ریسک
روش HAZOP یکی از محبوب‌ترین روش‌های ارزیابی ریسک در صنایع مختلف است که برای بررسی سامانه‌ها و فرایندهای صنعتی به کار می‌رود. برای شناسایی مسائل و مخاطرات پتانسیل در روش HAZOP، باید در ابتدا ریسک‌ها و پتانسیل خطرات مربوط به سامانه برای بررسی روش‌های احتمالی مورد بررسی قرار گیرد.
مزایای استفاده از روش HAZOP، عبارت است از:
1- شناسایی ریسک بالقوه: با استفاده از روش HAZOP، می‌توان از پیش پتانسیل خطرات مختلف را شناسایی کرده و در مراحل اولیه پیشگیری از آنها را آسان کرد.
2- برنامه‌ریزی بهتر: تحلیل ریسک با روش HAZOP، این امکان را برای مدیریت سامانه فراهم می‌کند که بتواند به تدریج ریسکهای پتانسیلی را شناسایی کرده و برنامه‌ریزی برای رسیدن به یک سیستم ایمن‌تر و پایدار‌تر ایجاد کند.
3- افزایش امنیت: روش HAZOP، به شرکت‌ها فرصت ایجاد محیطی ایمن و سالم برای پردازش داده‌های مربوط به فرایند صنعتی خود را می‌دهد و باعث افزایش امنیت در محیط کار می‌شود.
با این حال، روش HAZOP دارای معایبی نیز است که می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
1- هزینه‌های بالا: برای انجام تحلیل ریسک با استفاده از روش HAZOP به هزینه‌های بسیاری نیاز است و این هزینه‌ها می‌توانند برای سازمان‌های کوچک و متوسط اقتصادی ناپذیر باشند.
2- زمان‌بر بودن: تحلیل ریسک با HAZOP زمان‌بر است و برای انجام آن به روش‌های متعدد و پیچیده نیاز دارد.
3- عدم تضمین اطمینان: استفاده از روش HAZOP هرگز نمی‌تواند 100% از اطمینان ایمن‌ترین راه‌کار را برای مدیریت ریسکهای پتانسیلی ارائه دهد و در برخی موارد احتمال وقوع ریسک‌ها را همچنان وجود دارد.
4. محدودیت‌ها و مشکلات ممکن در انجام ارزیابی ریسک با HAZOP
ارزیابی ریسک با HAZOP به عنوان یکی از روش‌های اصلی تشخیص و ارزیابی مشکلات و خطرات در صنایع، با استفاده از یک استاندارد جهانی و یک روش سیستماتیک افزایش سطح امنیت، انجام می‌گیرد. اما انجام چنین روشی همواره با محدودیت‌ها و مشکلاتی همراه است که باید در راستای افزایش کارایی و کیفیت نتایج این روش به آنها پرداخت.
از جمله محدودیت‌های ممکن در انجام ارزیابی ریسک با HAZOP می‌توان به مسائل مربوط به نیروی انسانی، زمان و هزینه اشاره کرد. در شركت‌هایی كه داراي نيروي انساني مجربي براي اجراي اين روش نيستند، ممكن است براي انجام همه مراحل روش بسیار زمان‌بر باشد. از طرفی هر یک از فرایندهایی که به طور سالم و ایمنی باید ارزیابی شوند، نیازمند زمان، پول و دقت زیادی است. بنابراین اجرای یک ارزیابی HAZOP، ممکن است باعث افزایش هزینه‌ها و زمان برخی پروژه‌ها شود.
در حین اجرای ارزیابی ریسک با HAZOP، خطر از دست رفتن برخی اطلاعات ممکن است نیز اهمیت داشته باشد. این محدودیت می‌تواند با دقت تیم ارزیابی و تلاش برای کاهش احتمال خطا و مستندسازی کامل روند انجام کار حل شود.
بنابراین می‌توان گفت که ارزیابی ریسک با HAZOP، در صنایع مختلف دارای یک سری محدودیت‌ها و مشکلات است که با آگاهی و تجربه در این زمینه و کارایی بالای تیم ارزیابی، قابل حل هستند. استفاده از این روش امنیتی به این دلیل است که به بازشناسی مسائل خطرناک در هر فرآیند و پیشگیری از اتفاقات ناگوار و خسارات جانی و اقتصادی برای شرکت، بسیار کمک می کند.
5. نحوه ارزیابی ریسک در صنایع مختلف با استفاده از HAZOP
ارزیابی ریسک می‌تواند به عنوان یکی از مهمترین ابزارهای مدیریتی در بیشتر صنایع مورد استفاده قرار گیرد. به منظور ارزیابی مخاطراتی که با فرآیندهای صنعتی همراه هستند، بسیاری از شرکت‌های بزرگ و کوچک از روش های مختلفی استفاده می‌کنند. یکی از این روش ها برای ارزیابی ریسک احتمالی در صنایع، استفاده از تکنیک HAZOP است.
با استفاده از روش HAZOP، می‌توان به آسانی مشکلات و خطاهای محتمل در فرآیندهای صنعتی را شناسایی کرد، سپس برای دفع این خطاها و همچنین کاهش ریسکهای احتمالی، تغییراتی مناسب را ایجاد کرد. این روش به طور ویژه در صنایعی که در آنها ریسکهای محیطی، بهداشتی و ایمنی بسیار مهم هستند، مانند صنایع نفت و گاز، پتروشیمی، فلزی و شیمیایی استفاده می‌شود.
عنصر اصلی در تکنیک HAZOP، مراجعه به یک گروه از افراد که در تخصص های مختلف صنعتی با تجربه فراوان هستند، می‌باشد. ممکن است این گروه شامل مهندسان فرآیند، کنترل، ایمنی، آنالیزی کیفیت، تحلیل داده‌ها و دیگر تخصص‌های صنعتی مرتبط باشد. این گروه در مورد فرآیندهای مختلفی که در صنعت مورد استفاده قرار می‌گیرند، بحث می‌کنند و تلاش می‌کنند تا خطاهای مختلف و ریسکهای احتمالی که در هر فرآیند وجود دارد را شناسایی کنند.
با استفاده از این تکنیک، می‌توان انواع خطرات و مشکلاتی را که ممکن است در هر فرآیند وجود داشته باشد، به طور دقیق تشخیص داد. به عنوان مثال، ممکن است به طور اتفاقی، مواد شیمیایی بر روی سطح دستگاه های صنعتی ریخته شود، یا فشار و دما در فرآیند صنعتی از محدوده مجاز خارج شود و باعث آسیب های جدی به دستگاه های صنعتی و محیط زیست شود. در اینجا تکنیک HAZOP استفاده می‌شود تا تمامی این ریسک‌ها و خطاها را شناسایی کرده و برای دفع آنها برنامه‌هایی را ایجاد کند.
6. تجربیات موفق انجام ارزیابی ریسک با روش HAZOP در کشورهای مختلف
ارزیابی ریسک یکی از مهمترین فعالیت‌های صنعتی است که در بسیاری از صنایع انجام می شود. روش HAZOP یکی از روش‌های رایج برای انجام این فعالیت است که در بسیاری از کشورهای دنیا استفاده می شود.
در کشورهایی مانند آمریکا، انگلیس، ژاپن و استرالیا، روش HAZOP به فعالیت‌های استانداردی شناخته شده و مورد استفاده قرار می گیرد. این کشورها از این روش برای ارزیابی عملکرد و ایمنی ماشین‌آلات و پروژه‌های صنعتی خود استفاده می کنند.
در ایران نیز، روش HAZOP برای ارزیابی ریسک استفاده می شود. به طور خاص، این روش در صنایع نفت و گاز، پتروشیمی و فولاد سازی استفاده می شود. شرکت‌هایی مانند پالایشگاه نفت تهران، شرکت ملی گاز ایران و صنایع پتروشیمی ایران از این روش برای ارزیابی ریسک پروژه‌های خود استفاده کرده‌اند.
در کشورهایی مانند چین و هند نیز، این روش برای ارزیابی ریسک در بسیاری از صنایع به کار می رود. با توجه به اینکه این کشورها از نظر صنعتی در حال رشد و توسعه هستند، روش HAZOP برای ارزیابی ریسک پروژه‌های صنعتی‌شان بسیار مهم است.
به طور کلی، روش HAZOP به عنوان یکی از مهمترین و رایج‌ترین روش‌ها برای ارزیابی ریسک در صنایع مختلف، در بسیاری از کشورهای دنیا مورد استفاده قرار می گیرد و به دلیل کارآمدی و اثربخشی آن، توصیه می شود.